Adam Smith'in Ahlak ve Siyaset Felsefesi: Tarafsız Gözlemciden Modern Liberalizme Uzanan Yolculuk

Valla, Adam Smith denince akla ilk gelen “görünmez el” ve serbest piyasa oluyor genelde. Ama bu adamın asıl dehasının Ahlaki Duygular Teorisi‘nde gizli olduğunu bilen az! Stanford Felsefe Ansiklopedisi’nin muhteşem analizi bize gösteriyor ki Smith sadece ekonomist değil, aynı zamanda derin bir ahlak filozofu ve sosyal psikoloğu!

Smith’in yaklaşımı çok farklı: O, felsefeyi “sıradan deneyimleri bağlama ve düzenli hale getirme” disiplini olarak görüyor. Yani ivory tower’da oturup sistemler icat etmek değil, günlük hayatın içinden hareket ederek ahlaki yargılarımızı anlamaya çalışmak! Bu yaklaşım günümüzde çok önemli çünkü ne kadar “uzman sistem”e boğulduk, değil mi?

En ilginç yanı, Smith’in David Hume‘un şüpheciliğinden ilham alıp felsefeyi “temelci” konumdan uzaklaştırması. “Ortak yaşamın içinden, kendi araçlarıyla düzeltmek” diyor, dışarıdan eleştirmek değil! Bu anlayış günümüzün “teknokrasi” sorununa çok değerli bir alternatif sunuyor.

Smith’in “tarafsız gözlemci” teorisi de muhteşem! Ahlaki yargılarımızı nasıl verdiğimizi açıklıyor: Kendimizi başkalarının yerine koyup, tarafsız bir gözlemcinin ne hissedeceğini hayal ediyoruz. Bu, empati kavramının çok sofistike bir versiyonu!

Ama tabii eleştiriler de var: Bu sistem kültürel önyargıları aşabilir mi? Toplumdaki güçlü grupların bias’larını yeniden üretmez mi? 21. yüzyılda bu sorular daha da kritik!

Bu yazıda Smith’in ahlak felsefesinden siyaset teorisine, metodolojik yaklaşımından günümüz uygulamalarına kadar her şeyi inceleyeceğiz. Hazırsanız, 18. yüzyıldan 21. yüzyıla uzanan bir entelektüel yolculuğa çıkalım!

Adam Smith’in Ahlak ve Siyaset Felsefesi: Tarafsız Gözlemciden Modern Liberalizme Uzanan Yolculuk

{tocify} $title={İçindekiler}

Smith’in Devrimci Metodolojisi: Fenomenoloji vs Sistemli Argüman

Smith’in metodolojisi gerçekten devrimci! Stanford makalesinin belirttiği gibi, o “ahlaki fenomenoloji” yapıyor – yani ahlaki yargılarımızın nasıl işlediğini içeriden, detaylı şekilde tanımlıyor. Bu yaklaşım bazılarına “felsefi değil, romancıların işi” gibi geliyor ama aslında çok derin!

Düşünsenize, Kant gibi filozoflar soyut ilkelerden başlayıp “ahlak böyle olmalı” diyorlar. Smith ise “ahlak zaten böyle işliyor, gelin onu anlayalım” diyor! Bu fark çok önemli çünkü Smith’e göre normatif değerlendirme zaten betimleyici analizin içinde gizli!

Örnek vereyim: Birinin size yalan söylediğini öğrendiğinizde ne hissediyorsunuz? Kızgınlık, hayal kırıklığı, güvensizlik… Smith diyor ki bu hislerin kendisi zaten ahlaki yargı! Dışarıdan bir “yalan söylemek yanlış” ilkesine ihtiyaç yok!

Bu yaklaşımın anti-redüksiyonist olması da çok değerli. Smith ahlakı tek bir ilkeye (fayda, ödev, erdem) indirgemek istemiyor. “Virtue’un birçok çeşidi var ve hepsini tanımak lazım” diyor. Bu, günümüzün karmaşık ahlaki sorunları için çok uygun!

Aristoteles’le benzerliği de ilginç. İkisi de karakter odaklı, ikisi de çeşitliliği kabul eden, ikisi de deneyimden hareket eden… Belki de virtue ethics’in modern versiyonu Smith’te başlıyor!

Ama en önemli yanı, Smith’in partikülarizmi! “Genel ahlaki kurallar, özel durumlardaki tepkilerimizden çıkar” diyor. Yani context önemli, her durum kendine özgü! Bu, günümüzün “one size fits all” yaklaşımlarına güçlü bir alternatif!

Sempati Teorisi: Hume’dan Smith’e Evrim

Bu kısım gerçekten fascinant! Smith’in sempati teorisi Hume’dan çok farklı ve çok daha güçlü! Hume “bulaşma” modeli kullanıyor – yani başkasının duygusu bana geçiyor. Smith ise “projeksiyon” modeli: Ben kendimi onun yerine koyuyorum!

Bu fark çok önemli çünkü Smith’in versiyonunda sempati ile onay arasında bağlantı var! Ben senin yerine geçip hissettiğimde, o duyguyu onaylıyorum demek. Bu ahlaki yargının temeli oluyor!

Ayrıca Smith’in versiyonunda duygular arasında uyumsuzluk da olabiliyor! Ben senin yerine üzüldüğümde sen hiç üzülmeyebilirsin, ya da tam tersi. Bu gap çok önemli çünkü hangi duygunun “uygun” olduğunu sorgulatıyor!

Smith’in örneği müthiş: Ağır hasta bebek ya da deli insanlar… Onlar acı hissetmeyebilir ama biz onlar adına acı çekeriz! Hume’un teorisi bunu açıklayamaz ama Smith’inki açıklıyor!

Bu yaklaşım ahlaki realizme de kapı açıyor. Samuel Clarke’ın “uygunluk” kavramını sentimentalizme getiriyor. Duygularımızın hedef aldığı şey var: tarafsız gözlemcinin o durumda hissedeceği şey!

En önemlisi, Smith’te duygular eleştiriye açık! Sadece doğal tepkiler değil, değiştirilebilir, geliştirilebilir, eğitilebilir! Bu çok modern bir yaklaşım!

Tarafsız Gözlemci: Ahlaki Yargının Kalbi

Tarafsız gözlemci Smith’in en orijinal katkısı! Bu kavram hem çok basit hem de çok karmaşık. Basit çünkü hepimizin yaptığı bir şey: “Ya ben onun yerinde olsaydım?” Karmaşık çünkü bu süreçte çok şey oluyor!

İlk olarak, bu gözlemci tarafsız ama duygusuz değil! Roderick Firth’in “ideal observer”ı gibi soğuk bir hesap makinesi değil. Aksine, duruma uygun duyguları hissediyor ama kişisel çıkarları yok!

İkincisi, bu gözlemci sosyal bir yapı! Toplumla etkileşimimiz sonucu içimizde gelişiyor. Başlangıçta çevremizdekilerin onayını istiyoruz, sonra bu “genelleşmiş diğeri” haline geliyor!

Smith’in dehası şurada: Bu sistem hem sosyal hem de bireysel! Sosyal çünkü toplumdan öğreniyoruz, bireysel çünkü sonunda kendi vicdanımız oluyor!

En ilginç yanı, tarafsız gözlemci toplumu eleştirebiliyor! Başlangıçta toplumun ürünü ama sonra topluma karşı durabiliyor. Bu nasıl mümkün? Çünkü toplumun “en iyi” değerlerini içselleştiriyoruz, çarpık olanları değil!

Günümüz için çok önemli bir soru: Social media çağında tarafsız gözlemci nasıl gelişiyor? Echo chamber’lar, filter bubble’lar… Bunlar tarafsızlığı nasıl etkiliyor?

Ayrıca Smith’in “mutual sympathy” arayışı çok güzel! Hem sen benim durumumu anlamaya çalış, hem ben seninkini… Bu karşılıklı çaba erdemin doğmasına neden oluyor!

Erdemer vs Kurallar: Smith’in Ahlak Haritası

Smith’in erdem anlayışı çok sofistike! O, kurallar ve erdemler arasında net ayrım yapıyor. Kurallar temel davranışları düzenliyor (öldürme, çalma, yalan söyleme), erdemler ise daha yüksek karakter özellikleri!

Kurallar özellikle adalet için kritik. Smith “adalet olmadan toplum yaşayamaz” diyor. Bu kurallar aynı zamanda tam erdemli olmayan insanların da medeni davranmasını sağlıyor! (Günümüz için ne kadar önemli, değil mi?)

Ama erdem daha farklı! Erdem, sadece kuralları takip etmek değil, tarafsız gözlemcinin duygularını “benimsemek”! Yani dışarıdan taklit değil, içeriden özdeşleşme!

Smith’in sanat metaforu çok güzel: Erdemli insan kendini sanatçının kil kalıbı gibi şekillendiriyor! Minnetarlık, nezaket, cesaret, sabır… Bunlar sanat eseri gibi gelişiyor!

Bu yaklaşım Kant’ın kuralcılığından çok farklı ama utilitarizmden de farklı! Smith hem motivasyona hem de sonuçlara önem veriyor ama ikisini de tek ilkeye indirgemek istemiyor!

En değerli yanı, Smith’in self-command (öz-denetim) vurgusu. Bu sadece dürtüleri bastırmak değil, onları uygun şekilde düzenlemek! Stoik etki çok net!

Smith’in Din ve Kültür Anlayışı

Smith’in din yaklaşımı çok dengeli ve modern! O, dini tamamen reddetmiyor ama dogmatizme de karşı! Dinin ahlaki yaşamdaki rolünü pragmatik olarak değerlendiriyor.

Smith’e göre insanlar doğal olarak yüksek güçlere erdem atfediyorlar ve onların da erdemimizle ilgilendiğini düşünüyorlar. Bu, ahlaki kuralların “kutsallığını” artırıyor ve evrenin adil olduğuna inanmayı sağlıyor!

En ilginç yanı, Smith’in ahiret inancının gerekliliği argümanı! “Evreni adil görebilmek için ahiret inancı gerekebilir” diyor. Bu Kant’ın ahlaki Tanrı argümanını öncülüyor ama Smith asla “Tanrı var” demiyor!

Ama dikkat: Smith ritual ya da inanç sistemini ahlaktan üstün tutan her dine karşı! “Ahlak önce, din sonra” net tavrı var. Bu günümüzün dini fundamentalizm sorunları için çok değerli!

Kültür konusunda da Smith çok realist! “Custom and fashion” başlığı altında toplumsal değerlerin ahlaki yargıları nasıl etkilediğini anlatıyor. Fransızlar nezaketi, Hollandalılar tutumluluğu daha çok değerlendiriyor… Bu normal!

Ama Smith sınır çiziyor: Vurgu farkları olabilir ama “genel davranış tarzı” değişemez! Hiçbir toplum cinayeti, hırsızlığı övemez çünkü o zaman yaşayamaz!

Smith vs Hume: Benzerlikler ve Farklar

Smith’in Hume ile ilişkisi gerçekten fascinant! Stanford makalesi diyor ki “Smith’te Hume’da olmayan neredeyse hiçbir şey yok, ama Smith’in Hume’la tamamen aynı fikirde olduğu hiçbir konu da yok!” Bu ne kadar güzel bir tespit!

En büyük fark sempati anlayışında! Hume’da duygular “tel titreşimi” gibi geçiyor, Smith’te ise hayal gücüyle “başkasının yerine geçiyoruz”. Bu küçük fark muazzam sonuçlar yaratıyor!

Smith’te hayal gücü çok merkezi! Bu yüzden şiir, drama, edebiyat ahlaki gelişim için önemli. Hatta Smith ahlak felsefesini de “hayal gücünün eseri” gibi görüyor!

İkinci büyük fark: Smith daha ahlaki realist! Duygularımızın hedeflediği bir şey var: tarafsız gözlemcinin uygun bulacağı duygular. Hume’da bu kadar net bir “doğruluk” kriteri yok!

Üçüncü fark: Smith’te duygular daha esnek! Eleştiriye açık, değiştirilebilir! Çünkü duygularımızın kendisi zaten “onaylanma arzusu” içeriyor. Bu çok modern bir yaklaşım!

Son olarak: Smith utilitarizmden daha uzak! “En çok sayıda insanın en büyük mutluluğu” formülünü açıkça reddediyor. Mutluluk zaten ahlaki yaşamın parçası, dışında bir hedef değil!

Smith’in Ahlak Felsefesine Eleştiriler

Şimdi gelelim Smith’in zayıflıklarına… Stanford makalesi üç ana eleştiri sıralıyor ve bunlar gerçekten önemli! Birincisi: “Ne yapmalıyım?” sorusuna net cevap vermiyor. İkincisi: Toplumsal önyargıları aşamıyor. Üçüncüsü: Neden ahlaki olalım?

İlk eleştiriyi Smith muhtemelen “Felsefeye bu iş düşmez” diyerek geçiştirir! Ona göre felsefe abstraktır, ahlaki karar verme ise somut, duygusal ve sosyal! Felsefe kararlarımızı geliştirebilir ama yerini alamaz!

İkinci eleştiri daha ciddi: Kültürel önyargılar sorunu! Tarafsız gözlemci toplumdan gelişiyorsa, toplumun bias’larını nasıl aşacak? Zenginlere kayırma, fakirleri hor görme, ırkçılık… Bunlar topluma yayılmışsa tarafsız gözlemci de etkilenmez mi?

Smith kendisi bu sorunu fark ediyor! “Yerleşik gelenekler” ahlaki yargıyı bozabilir, “siyasi hizipleşme ve dini fanatizm” ahlaki duyguları “sapıtabilir” diyor. Ama çözüm önermiyor!

Üçüncü eleştiri skeptik challenge: Bu analiz doğru olsa bile, neden ahlaki yargılara uyalım? Smith’in cevabı Christine Korsgaard’ın dediği “reflective endorsement” argümanı!

Smith’e göre mutluluk zaten ahlaki yaşamı gerektiriyor! “İnsan mutluluğunun ana kısmı sevildiğimiz bilincinden gelir” ve sevilmek için ahlaki davranmak gerekir! Ayrıca vicdan azabı, keşfedilme korkusu… Ahlaksız yaşam zaten mutsuzluk!

Bu argüman döngüsel mi? Belki ama “kötü döngü” değil! John McDowell’ın dediği gibi, erdemin değerini ancak erdem pratiği içinden görebilirsiniz!

Günümüz Perspektifinden Smith’in Sınırları

21. yüzyıldan bakınca Smith’in bazı sınırları daha net görülüyor. Özellikle küreselleşme, çok kültürlülük, sosyal medya gibi gelişmeler teorisini zorluyor!

Amartya Sen’in vurguladığı nokta önemli: Smith “any other fair and impartial spectator” diyor, sadece kendi toplumumuzdan değil! Bu evrenselci yönü var ama yeterli mi?

Echo chamber sorunu çok kritik! Algoritmaların belirlediği haber akışları, sosyal medyadaki filter bubble’lar… Bunlar “tarafsız gözlemci”nin gelişimini nasıl etkiliyor?

Ayrıca kimlik siyasetinin yükselişi Smith’i zorluyor. Farklı kimlik grupları arasında “mutual sympathy” kurmak giderek zorlaşıyor. Herkes kendi deneyimini “benzersiz” görüyor!

Ama pozitif yanlar da var! Empati araştırmaları Smith’i destekliyor. Mirror neurons, perspective-taking, emotional regulation… Hepsi Smith’in öngördüğü mekanizmaları doğruluyor!

Ayrıca restorative justice, mediation, conflict resolution gibi alanlar Smith’in yaklaşımını kullanıyor. Tarafları birbirinin yerine koymak, mutual understanding… Hepsi Smith’ten!

Smith’in Siyaset Felsefesi: Minimal Devlet mi, Sosyal Devlet mi?

Şimdi gelelim Smith’in siyaset teorisine… Burada çok ilginç bir durum var! Smith açık bir siyaset felsefesi yazmamış ama Wealth of Nations ve Lectures on Jurisprudence’dan bir vizyon çıkarılabilir!

En şaşırtıcı yanı, Smith’in adalet teorisini tamamlayamaması! TMS’in sonunda “comprehensive justice theory” yazacağını vaat ediyor ama yapamıyor! Hatta ölümünden önce taslağını yakıyor!

Neden başarısız? Bazıları Smith’in ahlak teorisinin çok partikülarist olduğunu, evrensel adalet teorisi üretemeyeceğini düşünüyor. Diğerleri yeniden inşa etmeye çalışıyor!

Ama Smith’in yazdıkları da çok değerli! Özellikle “police” (kamu politikası) konusu, yani bugünkü Wealth of Nations! Bu sadece ekonomi kitabı değil, aynı zamanda siyaset felsefesi!

Smith’in temel felsefesi: Sıradan insanların yargılarına güven! Filozofların ve politikacıların “sistemlerine” karşı, insanların kendi deneyimlerine dayalı kararlarını savunuyor!

Bu WN’deki ana polemikle bağlantılı: Hükümet yetkilileri sıradan insanların ekonomik kararlarına rehberlik etmek zorunda değil! Aksine, sıradan insanlar kendi durumlarını herkesten iyi bilir!

Smith’in Minimal Devlet Anlayışı

Smith’in devlet anlayışı çok ilginç çünkü hem minimal hem de sosyal öğeler içeriyor! Geleneksel okuma: Smith libertarian, minimal devlet istiyor. Ama gerçek daha karmaşık!

Smith’in üç temel devlet görevi var: Savunma, adalet, ve “kamu işleri ve kurumları”. Üçüncüsü çok geniş! Eğitim, altyapı, hatta bazı düzenlemeler… Bunlar minimal devletten çok daha fazla!

Ayrıca Smith TMS’te diyor ki hükümdar sadece “adaletsizliği engelleme” değil, “refahı artırma” yetkisine de sahip! “Karşılıklı yardımları belli derecede emredebilir” diyor!

Smith’in fakirlere karşı tavrı da önemli! O zamanın standardına göre çok ilerici! Ücret tavanlarına karşı, fakir olan “saygısız” olmak zorunda görülmesine karşı… Fakirlerin de hak sahibi olduğunu savunuyor!

Vergiler konusunda da libertarianlardan farklı! “Vergi ödemek özgürlük nişanesidir” diyor! Yani vergiler mülkiyet hakkına saldırı değil, toplumsal üyeliğin sembolü!

Din konusunda da nötr değil! Din kurumuna karşı olmasa da “coşku ve batıl inanç”a karşı devlet müdahalesini destekliyor! Milisler, bilim eğitimi, laik eğlenceler… Bunları devlet teşvik etmeli!

Neden Minimal Devlet? Smith’in Gerekçeleri

Smith neden devletin sınırlı olmasını istiyor? Bunun arkasında derin felsefi nedenler var! İlk neden: Politikacılara güvensizlik! Smith politikacıları “kibirli”, “kendini beğenmiş”, “arogan” olarak görüyor!

İkinci neden: Yerel bilgi problemi! Hayek’in daha sonra geliştireceği fikir zaten Smith’te var: İnsanlar kendi durumlarını herkesten iyi bilir, merkezi planlamacılar bilemez!

Üçüncü neden: Sosyal yaptırımların gücü! Smith’e göre toplum zaten ahlakı öğretiyor, devlet müdahalesine gerek yok! Piyasa sosyal statüyü düzenliyor, dini gruplar erdem öğretiyor…

Dördüncü neden: Erdem geliştirme bireysel süreç! İnsanlar kendi ahlaki yargılarını vererek gelişir, otorite dinleyerek değil! Devlet müdahalesi bu süreci bozar!

En derin neden: Smith’e göre devletler erdemi teşvik etmekten kaçınarak erdemi en iyi teşvik eder! Paradoksal ama mantıklı: Yasal yaptırımlar vicdanı bastırır, sosyal yaptırımlar geliştirir!

Bu “ironik” devlet anlayışı çok orijinal! Devlet kendini sınırlayarak toplumu daha iyi hizmet eder! Bu WN’nin ana mesajı da: Müdahale etmeyerek daha iyi sonuç alırsın!

Modern Libertarizmle Smith Arasındaki Farklar

Bu kısım çok önemli çünkü Smith sık sık yanlış anlaşılıyor! Modern libertarianlar onu sahipleniyor ama Smith’in felsefesi çok farklı!

İlk fark: Smith erdem konusunda agnostik değil! O, iyi yaşamın neye benzediği konusunda net fikirleri var. Milton Friedman gibi pozitivist değil, Ayn Rand gibi radikal bireyci değil!

İkinci fark: Smith’te toplumsal bağlar çok önemli! İnsanlar atomize bireyler değil, sosyal varlıklar. Piyasa da bu sosyal yapının parçası, onun dışında değil!

Üçüncü fark: Smith devletin ahlak ve erdem konularında tarafsız olmasını istemiyor! Sadece doğrudan müdahale etmemesini istiyor. Dolaylı yollarla (eğitim, kültür) erdem teşvik edilebilir!

Dördüncü fark: Smith’in “doğal özgürlük” kavramı modern negatif özgürlükten farklı! O, insanların kendi yargılarına göre davranma hakkını kastediyor ama bu yargılar sosyal olarak şekillenmiş!

Beşinci fark: Smith sonuçların önemsiz olduğunu düşünmüyor! Sadece motivasyonun daha önemli olduğunu düşünüyor. Piyasa da sonuçları (refah artışı) için değerli!

Son fark: Smith’in libertaryanlığı farklı temellere dayanıyor! Rights-based değil, virtue-based! Amacı bireysel hakları korumak değil, toplumsal erdemi geliştirmek!

Smith ve Modern Sosyal Politika

Smith’in günümüz sosyal politikalarına yaklaşımını tahmin etmek zor ama bazı ipuçları var! Öncelikle, Smith masif zenginlik redistribüsyonuna karşı çıkmazdı çünkü o dönemde böyle bir gündem yoktu!

Ama Smith’in fakir yanlısı tavrı net! “Working poor”un korunması, ücret tavanlarının kaldırılması, sosyal mobiliteyi engelleyen bariyerlerin kaldırılması… Bunların hepsi Smith’te var!

Modern welfare state konusunda Smith muhtemelen temkinli olurdu. Çünkü büyük bürokratik sistemlere güvenmiyor. Ama temel sosyal güvenlik ağına karşı olmazdı!

Eğitim konusunda Smith çok ilerici! Devlet finanse etmeli diyor, ama tekelleştirmemeli. Voucher sistemi gibi modern fikirler Smith’te var!

Sağlık hizmetleri konusunda net bir şey söylemiyor ama “kamu kurumları” kategorisine girebilir. Smith sağlığın piyasa başarısızlığına uğrayabileceğini anlardı!

En önemlisi: Smith sosyal adalet kavramını reddedmezdi! Sadece bunun devlet zoruyla değil, toplumsal dönüşümle sağlanması gerektiğini düşünürdü!

Smith’in Günümüzdeki Relevansı

21. yüzyılda Smith ne kadar güncel? Bence çok güncel! Özellikle birkaç alanda Smith’in öngörüleri çok değerli!

İlk alan: Sosyal medya ve empati! Smith’in “mutual sympathy” teorisi dijital çağda nasıl işliyor? Echo chamber’lar, online polarization… Bunlar Smith’in endişeleriyle örtüşüyor!

İkinci alan: Teknokrasi eleştirisi! Smith’in “uzman sistemlere” karşı tutumu günümüzde çok önemli. COVID’de “bilimi takip edin” derken hangi bilim? Smith “local knowledge”ı savunurdu!

Üçüncü alan: Küreselleşme ve kültürel farklar! Smith’in “custom and fashion” analizi küresel dünyada nasıl işliyor? Evrensel değerler var mı?

Dördüncü alan: Inequality ve sosyal cohesion! Smith zengin-fakir uçurumunun ahlaki sonuçlarını öngörmüştü. “Admiration of the rich” sorunu günümüzde daha akut!

Beşinci alan: Artificial Intelligence ve human judgment! Smith insani yargının vazgeçilmezliğini savunuyordu. AI çağında bu daha da önemli!

Son alan: **Climate change ve collective action**! Smith’in “unintended consequences” teorisi iklim kriziyle nasıl başa çıkılacağına dair ipuçları veriyor!

Sonuç: Smith’in Kalıcı Mirası ve Geleceğe Dönük Dersler

Adam Smith‘in bize bıraktığı miras çok zengin! Sadece “görünmez el” değil, insan doğasının karmaşıklığını anlamaya çalışan, sosyal ve bireysel arasında denge kurmaya çalışan bir düşünce sistemi!

Smith’in en büyük katkısı bence metodolojik yaklaşımı: Soyut sistemler yerine yaşanmış deneyimlerden hareket etmek! Bu günümüzün “teknokrasi” sorunlarına karşı çok değerli bir alternatif!

Tarafsız gözlemci teorisi de hala geçerli! Evet, kültürel önyargılar sorunu var ama empati odaklı ahlak anlayışı sosyal medya çağında daha da önemli. Birbirimizi anlamaya çalışmak, karşılıklı sempati arayışı…

Smith’in siyaset felsefesi de güncel! Ne tam minimal devlet ne de total devlet… Dengeyi bulmaya çalışan, yerel bilgiyi saygı duyan, sosyal çözümleri tercih eden bir yaklaşım!

En önemlisi: Smith’in sıradan insana güveni! Uzmanların, politikacıların, teknokratların “daha iyi bildiği” fikrine karşı, insanların kendi yargılarına saygı… Bu liberal demokrasinin temeli!

Tabii ki Smith’i dogmatik takip etmek yanlış! O da kendi zamanının çocuğu, sınırları var. Ama temel yaklaşımı – insan doğasını anlamak, sosyal ile bireysel arasında denge kurmak, yaşanmış deneyimlerden hareket etmek – hala çok değerli!

21. yüzyılda Smith’i yeniden okumak, hem geçmişimizi anlamak hem de geleceğimizi inşa etmek için fırsat! Çünkü o, hem ahlaki hem de politik olarak “insan ölçeğinde” düşünmeyi öğretiyor bize!